ตั้งแต่ยุค 1940s ที่วงการภาพถ่ายร่วมสมัยของอเมริกาพยายามอย่างยิ่งที่จะสร้างแบรนด์แห่ง “American Photographer” ให้โลกรู้จัก นับตั้งแต่ Walker Evans เปิดตัวผลงานชุด “Amercian Photographs” เมื่อปี 1938 ศิลปินในแผ่นดินใหม่นี้ก็ชี้ชวนกันออกเดินทางไปทั่วผืนดินอันกว้างใหญ่ตลอดเกือบร้อยปีเพื่อสำรวจและเก็บเกี่ยวจิตวิญญาณแบบอเมริกันชนลงบนภาพถ่ายมากมาย

Robert Frank , Lee Frielander, William Eggleston หรือ Joel Sternfeld คือรายชื่อส่วนหนึ่งของช่างภาพระดับตำนานตลอดศตวรรษที่ 20 ที่ออกเดินทางและบันทึกเรื่องราวในแบบของพวกเขาจากรุ่นสู่รุ่น รวมไปถึงเด็กหนุ่มจากมินนิโซต้าคนหนึ่ง ที่เมื่อครั้งเขาไปเรียนวาดภาพในโรงเรียน และ Joel Sternfeld หนึ่งในช่างภาพระดับตำนานนั้นได้มาเลคเชควิชาพิเศษที่โรงเรียนของเขา Joe ได้โชว์ผลงานมาสเตอร์พีซ “American Prospects” รวมไปถึงโชว์เบื้องหลังการเดินทางบนรถตู้เพื่อถ่ายทำผลงานทั้งหมดไปทั่วประเทศให้นักเรียนดู ช่วงเวลาที่แสนวิเศษสั้นๆนั้นเอง กลายเป็นการจุดไฟในตัวของเด็กหนุ่มคนนั้นให้ลุกโชน

• 

• 

• 

• 

• 

ผลงานของ Joel Sternfeld ในชุด American Prospects

อีกครั้ง..ที่จิตวิญญาณของ American road trip ถูกส่งผ่านมาสู่ศิลปินหน้าใหม่อย่าง Alec Soth เด็กหนุ่มจากมินนิโซต้าคนนั้น เขามองเห็นความงดงามเล็กๆในเมืองอันแสนธรรมดาที่อเมริกันชนอย่างเขาเติบโตขึ้นมา มันจะไม่ใช่แค่เพียงการถ่ายภาพ แต่มันคือความซาบซึ้งในขั้นตอนที่ได้มาซึ่งภาพถ่ายนั้นๆต่างหาก

สิ่งที่ Alec Soth สร้างความแตกต่างไปจากรูปแบบ American road trip ของศิลปินคนอื่นๆที่ผ่านมา คือการเล่าเรื่องของเขาที่ค่อนข้างพร่าเบลอในเนื้อหา ซึ่งตลอดครึ่งศตวรรษที่ผ่านมานั้น ผลงานของช่างภาพอเมริกันค่อนไปทางงานสารคดี (Documentary) ที่มีเนื้อหาหนักแน่น ชัดเจน ตรงไปตรงมา และนี่เองคือความแตกต่างที่ทำให้งานของ Alec Soth โดดเด่นขึ้นมาท่ามกลางการเริ่มต้นวันเวลาของศตวรรษใหม่

Sleeping by the Mississippi คือบทกวีแห่งอเมริกันชนเมื่อเข้าสู่ศตวรรษที่ 21 เรื่องราวของแม่น้ำมิสซิสซิปปี้ที่เคยเป็นส่วนสำคัญในการดำรงชีวิตของมนุษย์เมื่อหลายร้อยปีก่อน แต่ในห้วงเวลานี้มันเป็นเพียงที่พักพิงของผู้คนที่ยังไม่เคลื่อนย้ายรากเหง้าไปไหน อเมริกันชนไม่ได้ถูกหล่อหลอมด้วยวัฒนธรรมจากการดำรงอยู่กับธรรมชาติอีกต่อไป แต่พวกเขาถูกหล่อหลอมด้วย ทีวี ภาพยนตร์ฮอลลีวูดมาตลอดครึ่งหลังของศตวรรษที่ 20

Alec Soth เล่าเรื่องที่ไม่ปะติดปะต่อ เลือนลางในเรื่องราว เขาเพียงพร่ำเพ้อเป็นภาพบนแผ่นฟิล์มดั่งลำนำแห่งแม่น้ำมิสซิสซิปปี้ แม่น้ำที่ไหลจากบนสุดของแผ่นดินสู่ดินแดนล่างสุด จากร้อนไปหนาว คดเคี้ยวยาวไกลผ่านชีวิตผู้คนเป็นล้านๆ และหนึ่งในนั้นคือตัวเขาเอง นี่อาจจะเป็นเหตุผลหนึ่งที่ Alec คิดว่าเขาน่าจะเล่ามันได้ดีกว่าใคร และช่างภาพอเมริกันหลายๆคนก็ไม่ได้สนใจในพื้นที่แถบนี้มากนัก เพราะวิวทิวทัศน์มันธรรมดาเกินกว่าจะน่าสนใจ ผิดก็แต่เพียงเด็กหนุ่มจากมินนิโซต้าคนนี้ที่เติบโตมากับความราบเรียบ และอยากจะถ่ายทอดเรื่องราวที่ว่ามาทั้งหมดนี้

ถ้าคุณพลิกดูภาพสักหนึ่งภาพใน Sleeping by the Mississippi คุณอาจจะรู้สึกว่ามันเป็นภาพถ่ายที่แสนธรรมดา ผิดกับการที่คุณอาจจะเคยดูงานของ Joe Sternfeld หรือ Stephen Shore สักภาพ แม้ไม่ต้องดูติดกันหลายๆภาพ มันก็ดูช่างน่าตื่นตาตื่นใจในความงดงามนั้น ที่ถ่ายทอดด้วยกล้อง Large Format ที่เก็บรายละเอียดและแสงสีที่งดงามที่สุด แต่สำหรับภาพชุดนี้.. มันอาจจะไม่ใช่แบบที่คุณคาดหวังจากเขาเหล่านั้น

• 

• 

• 

• 

ต่อเมื่อคุณเริ่มต้นตั้งใจฟังการร่ายบทกวีที่แสนธรรมดาของเขา เสียงธรรมชาติของแม่น้ำสายนี้จะค่อยๆไหลบ่าเข้ามาในใจ มันไม่มีจุดเริ่มต้นหรือจุดจบ ดูคล้ายๆกับการเริ่มต้นฝันในค่ำคืนหนึ่งของคุณที่ไม่รู้ว่ามันเริ่มต้นที่ตรงไหน มันดำเนินไปอย่างไม่มีที่มาที่ไปแต่กลับสะเทือนอารมณ์คุณขึ้นเรื่อยๆ มันไม่ใช่ความเศร้าโศก ไม่ใช่ความเหงา ไม่มีใครในภาพร้องไห้ มันอาจจะเป็นเพียงภาพเตียงว่างเปล่า รูปวาดของหญิงสาวสักคนที่ติดอยู่บนผนัง พวกเราไม่มีใครรู้จักคนเหล่านี้ และไม่รู้ว่าเขาเป็นใคร ทำอะไร แต่เรากลับเข้าใจพวกเขา มีบางอย่างในความเป็นมนุษย์ที่เราเชื่อมถึงกันได้

• 

• 

บางครั้งก็ดูเป็นความประดักประเดิดของวัฒนธรรมริมแม่น้ำนั้น ที่ถูกทำให้บิดเบี้ยวจากอิทธิพลของผู้คนในเมืองหลวง มันอาจดูไม่เข้ากันนัก แต่นั่นก็พอให้เรามองเห็นถึงการเปลี่ยนผ่านของโลก ความสุขและความทุกข์ของผู้คนผ่านบริบทเหล่านี้

ระหว่างทางที่คุณชื่นชมภาพแต่ละภาพ Alec ไม่สนใจนักที่จะให้คนดูรู้ว่าเขาถ่ายภาพเหล่านี้ได้อย่างไร? เพราะอะไร? มันถูกวางให้จบไปเป็นบทหนึ่งๆ เขาอยากให้ทุกอย่างดูแปลกหน้าเหมือนๆกับที่เขาเดินทางไปพบปะกับผู้คนในภาพ และเขาเองก็เป็นคนแปลกหน้าสำหรับคนเหล่านั้นเช่นกัน

ต่อเมื่อภาพสุดท้ายได้จบลง คุณอาจจะได้เห็นข้อความเล็กๆเกี่ยวกับเรื่องราวในภาพถ่ายหลายๆภาพนั้นอยู่ที่ตอนจบของหนังสือ เขาเลือกที่จะเขียนบอกเล่าถึงในบางภาพเท่านั้น และข้อความเหล่านั้นก็มักจะทำให้คุณอยากจะพลิกหน้าหนังสือย้อนกลับไปชมภาพนั้นๆอีกครั้ง ด้วยความรู้สึกที่อาจจะเปลี่ยนไป

Alec Soth ตีพิมพ์หนังสือภาพ Sleeping by the Mississippi ครั้งแรกด้วยตัวเขาเองเมื่อปี 2004 มันเป็นผลงานอย่างเป็นทางการชิ้นแรกของเขาเช่นกัน และมันก็ทำให้เขาเป็นที่รู้จักในแวดวงศิลปะภาพถ่ายร่วมสมัยในเวลาต่อมา รวมไปถึงการได้ถูกเสนอชื่อเป็นช่างภาพของเอเจนซี่ Magnum ด้วย

ปัจจุบันหนังสือภาพ Sleeping by the Mississippi ในเวอร์ชั่นแรก กลายเป็นของสะสมและราคาสูงในตลาด เพิ่งจะมีการตีพิมพ์ใหม่อีกครั้งโดยสำนักพิมพ์ MACK เมื่อปี 2017

เมื่อโลกนี้มันช่างโหดร้าย ในวันเวลาแห่งศตวรรษที่ 21 เราอาจพึ่งพาเทคโนโลยีที่หลากหลายเพื่อหลบหนีไปสู่จินตนาการอันเวิ้งว้าง อินเตอร์เน็ต , เกม , ภาพยนตร์ หรือ แม้แต่การพัฒนาไปสู่ VR (Virtual Reality) แต่สำหรับผู้คนในศตวรรษที่ 19 จนถึงต้นศตวรรษที่ 20 นอกจากพวกเขาจะไม่มีเทคโนโลยีเหนือจริงเหล่านี้แล้ว โลกของพวกเขาก็ช่างโหดร้ายกว่าพวกเรามากมายนัก

ว่ากันว่า สงครามโลกครั้งที่ 1 คือการตบตีแย่งชิงทรัพยากรระหว่างเศรษฐีตะวันตกที่จบลงด้วยความเจ็บปวดกันถ้วนหน้า ฝรั่งเศสก็เป็นหนึ่งในสงครามทำลายล้างนั้น รวมถึงการเป็นประเทศมหาอำนาจทางศิลปะไปด้วยในที ถ้าทหารนั้นคอยพัฒนาอาวุธเพื่อต่อสู้ เหล่าศิลปินในโลกตะวันตกก็คงต้องคอยพัฒนาศิลปะเพื่อรับมือกับความเจ็บปวดเช่นกัน

ศิลปะในยุคอิมเพรสชั่นนิสต์ (Impressionism Art) แม้ว่าจะมีการปฏิวัติศิลปะมาเท่าใด แต่ก็ไม่อาจหลุดพ้นไปจากการลอกเลียนความจริง ​(แม้แต่ในยุคนีโออิมเพรสชั่นนิสต์ก็ตาม) และไม่ได้รองรับผลของความเป็นปัจเจกที่อยากแสดงออกถึงจินตนาการอันบิดเบี้ยวในชีวิตได้มากพอ

ด้วยความโหดร้ายของสังคม ประเพณี การปกครอง ศาสนา ฯลฯ ซึ่งเป็นผลพวงของการอยู่ร่วมกันและความไม่เท่าเทียม การบูชาและนิยมความจริงที่เป็นไปโดยไม่ตีความหมายในระดับปัจเจกดั่งเช่นศิลปะแบบสัจนิยม (Realism) ในศตวรรษที่ 19 ก่อเกิด “การตั้งคำถาม” ต่อระบบที่เอารัดเอาเปรียบต่างๆมากมาย ที่คอยผูกมัดมนุษย์ให้เป็นไปตามสิ่งเหล่านั้นจนกลายมาเป็น “การต่อต้าน” ทางความคิดของปัจเจกชน ซึ่งมีการวิวัฒนาการที่ผสมผสานแนวคิดของ ซิกมันด์ ฟรอยด์ (Sigmund Freud) แพทย์ผู้ซึ่งสนใจในจิตวิเคราะห์ เข้าไปรวมกับศิลปะด้วย

ศิลปะใน ลัทธิเหนือจริง (Surrealism) จึงเกิดขึ้นเพื่อตอบโจทย์ผู้คนที่ต้องการปลดปล่อยตัวเองจากโลกของความจริง ด้วยเครื่องมือทางศิลปะต่างๆไม่ว่าจะเป็นวรรณกรรม , ภาพวาด , ภาพถ่าย ก็ตามแต่ คำอธิบายอย่างย่อของลัทธิเหนือจริงคงมีแต่เพียงว่า คือการแสดงออกทางศิลปะด้วยจิตไร้สำนึกของปัจเจกชน ไม่ผ่านการคิด ตรรกะใดๆที่มนุษย์พึงจะทำได้ ผ่านไปสู่ผลงานโดยตรง ซึ่งในช่วงต้นนั้นจะพูดได้ว่าเป็นการ “บำบัด” ผู้คนจากผลพวงของสงครามโลกก็ว่าได้

• 

• 

• 

ศิลปินในยุค Surrealism อาจจะมีมากมายและหลากหลายแขนง แต่ในเชิงภาพถ่าย (Photography) ซึ่งถือว่าเป็น “ศิลปะใหม่” ของโลก แม้ว่ามันจะก่อกำเนิดในยุโรปก็ตาม แต่มันมักถูกปฏิวัติอย่างก้าวกระโดดในดินแดนใหม่อย่างอเมริกา

แมน เรย์ (Man Ray) ชายหนุ่มจากเพนซิเวเนียที่เติบโตในครอบครัวตัดเย็บเสื้อผ้า นั่นมีผลทำให้ผลงานของเขามักผสมผสานสิ่งเหล่านี้เข้าไปเสมอๆ ในวัยหนุ่มของเขาเริ่มต้นเลี้ยงชีพด้วยงานโฆษณาโดยเป็นผู้ผลิตชิ้นงาน illustration เพื่อประกอบโฆษณาต่างๆ เขาจึงเป็นศิลปินที่ผสมผสานศิลปะที่หลากหลายอยู่ในชิ้นงานตั้งแต่เริ่มต้น

การเริ่มต้นชีวิตในบรู๊คลินนั้น ทำให้เขาได้เสพงานศิลปะร่วมสมัยชั้นนำจากทั่วโลกมากมาย ท่ามกลางเมืองหลวงแห่งศิลปะยุคใหม่อย่างนิวยอร์ค ช่วงกลางยุค 1910s เขาเริ่มต้นพัฒนางานร่วมกับต้นน้ำแห่งศิลปะร่วมสมัยอย่าง มาร์เชล ดูชอม (Marcel Duchamp) นำทิศทางผลงานของเขาไปสู่แนวทาง ลัทธิดาดา (Dadaism) ซึ่งถือได้ว่าเป็นแนวทางหัวรุนแรงแห่งวงการศิลปะ เพราะลัทธิดาดานั้นขบถต่อทุกสิ่งทุกอย่างในสังคม ณ เวลานั้น ประหนึ่งว่าสิ้นไร้ความอดทนต่อความเป็นคนในสังคมที่เต็มไปด้วยความรุนแรง แต่ตอบโต้ด้วยความรุนแรงทางศิลปะเสียเอง

ลัทธิดาดานั้น ก็เปรียบเสมือนกลุ่มกบฏทางศิลปะที่มีอยู่ทั้งฝั่งปารีสและอเมริกา แน่นอนว่าการที่ แมน เรย์ ก้าวเข้าสู่ทิศทางนี้ก็เพราะได้รับอิทธิพลจาก ดูชอม ผู้ซึ่งเป็นหัวหน้าลัทธิดาดาของฝั่งอเมริกา พวกเขาร่วมกันแสดงการเสียดสี ประชดประชัน ความเกลียด ต่อต้านต่อขนบประเพณี วัฒนธรรม ชนชั้นการปกครอง ความเหลื่อมล้ำ และที่สำคัญคือ “สงคราม”

ถ้าพูดไปแล้ว ลัทธิดาดาก็เปรียบเสมือนผู้ประท้วงทางการเมืองที่ออกมารวมตัวกันอยู่บนท้องถนน พื้นที่สาธารณะ เพียงแต่พวกเขาไม่ได้ใช้ความรุนแรงทางวาจา ท่าทางการกระทำกดดันสังคม แต่พวกเขาใช้ “งานศิลปะ” อย่างรุนแรงเป็นเครื่องมือเท่านั้นเอง

จุดนี้ทำให้ผลงานของ แมน เรย์ นำพาผู้คนออกจากความจริงไปสู่จินตนาการของเขาด้วยวิธีการที่เรียกว่า Ready-Mades (คือการหยิบจับเอาสิ่งของใดๆก็ได้รอบตัวเรา มีค่าหรือไม่มีค่ามาทำให้เป็นงานศิลปะ ) ซึ่งเป็นหนึ่งในวิธีการแสดงความขบถต่อศิลปะดั้งเดิมทั้งหลายทั้งมวลที่พยายามสร้างงานศิลปะให้ทรงคุณค่าและยิ่งใหญ่

แต่บริบททางสังคมที่ก้าวหน้า หลากหลาย วุ่นวาย ขวักไขว่ของนิวยอร์คนั้น อาจจะเกินเลยไปกว่าการปฏิวัติศิลปะของเขา ซึ่งเขาเคยกล่าวเอาไว้ว่า “ลัทธิดาดาคงไม่สามารถเติบโตในนิวยอร์คได้ เพราะนิวยอร์คนั้นคือลัทธิดาดาเสียเอง มันก็เหมือนเสือสองตัวอยู่ถ้ำเดียวกันไม่ได้นั่นแหล่ะ”

นิวยอร์ค..จึงเป็นเพียงแหล่งเพาะบ่มความคิดของเขา และสุดท้าย..เขาคงต้องหาผืนดินที่จะหว่านเมล็ดทางศิลปะของเขาลงไปอย่างพอเหมาะพอดี ซึ่งคงไม่มีที่ไหนดีไปกว่า…ปารีส

พร้อมๆกับการหย่าขาดกับภรรยาของเขา แมน เรย์ ออกเดินทางไปสู่ปารีสเมื่อปี 1921 เพื่อฝังรากเหง้าของลัทธิเหนือจริง (Surrealism) ลงที่นี่ ลัทธิซึ่งแตกหน่อออกมาจากลัทธิดาดา เขายังคงมุ่งมั่นทำลายความโลกสวยของผู้คนต่อศิลปะต่อไป ที่สำคัญ..เขากำลังทดลองใช้อาวุธใหม่ที่น่าสนใจยิ่ง นั่นคือ “การถ่ายภาพ”

Rayographs เป็นผลงานแรกที่ แมน เรย์ ใช้ทดลองผลิตงานศิลปะจากการถ่ายภาพ ที่น่าสนใจคือเขาไม่ได้ใช้กล้องถ่ายรูปในการทำภาพถ่าย แต่เขาผลิตงานลงบนกระดาษไวแสงที่ใช้สำหรับอัดภาพแทน การผสมผสานระหว่าง Ready-mades และ Photography จึงเกิดขึ้นด้วยการนำเอาวัตถุต่างๆวางไว้บนกระดาษไวแสง แล้วฉายแสงตรงไปที่กระดาษนั้น

งาน Rayographs ถูกบรรจุอยู่ในหนังสือภาพที่ชื่อว่า Les Champs délicieux หรือภาษาอังกฤษว่า The Delightful Fields ถูกตีพิมพ์ในปี 1922

• 

• 

เขาใช้ชีวิตในปารีสพร้อมด้วยการยึดเอาอาชีพช่างภาพนิตยสารแฟชั่นเลี้ยงชีพ พร้อมๆไปกับสั่งสมประสบการณ์และสร้างผลงานใหม่ๆขึ้นมา และในปี 1924 แมน เรย์ ก็ได้สร้างผลงานมาสเตอร์พีซอีกชิ้นที่ชื่อว่า Le Violon d’Ingres ซึ่งได้แรงบันดาลใจจากผลงานภาพวาดของ Jean-Auguste-Dominique Ingres ศิลปินภาพวาดในยุคนีโอคลาสสิค (การผสมผสานงานในยุคคลาสสิคกับเรเนสซองค์) ที่เน้นเรือนร่าง แสดงถึงความรู้สึก อารมณ์รักแห่งยุคโรแมนติกลึซึ่ม และยังเป็นแรงบันดาลใจให้กับศิลปินภาพวาดรุ่นต่อๆมาอย่างปีกัสโซด้วย

Le Violon d’Ingres เป็นงานที่เขาได้ถ่ายภาพหญิงสาวเปลือยและแปรเปลี่ยนให้กลายเป็นภาพเครื่องดนตรีด้วยการวาดลงไปบนเรือนร่าง ซึ่งแสดงให้เห็นถึงการเปรียบเปรย และภาพนี้ได้กลายเป็นภาพถ่ายศิลปะที่โด่งดังมากชิ้นหนึ่งของโลกศิลปะ

เขายังคงพัฒนางานอย่างต่อเนื่องจนเกิดเป็นเทคนิคที่หลากหลาย อย่างเช่น เทคนิค Solarization ซึ่งเป็นการเพิ่มแร่เกลือเงิน แร่ที่สำคัญในการเกิดภาพของภาพถ่าย เพื่อให้ได้เอฟเฟคที่แปลกตาคล้ายภาพวิญญาณ เป็นต้น

• 

• 

• 

ช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 แมน เรย์ ได้ย้ายออกจากปารีสเพื่อหลบลี้สงครามไปอยู่ที่แคลิฟอร์เนียตั้งแต่ปี 1940 จนกลับมาปารีสอีกครั้งในปี 1951 งานช่วงบั้นปลายชีวิตของเขา ตลอดชีวิตของแมน เรย์ ได้ทดลองเครื่องมือศิลปะที่หลากหลาย ไม่ว่าจะเป็นภาพยนตร์ งานปั้น ฯลฯ “มันเป็นการบรรลุในการสร้างสรรค์งานศิลปะแล้ว ที่เขาสามารถใช้กล้องถ่ายรูปประหนึ่งแปรงพู่กันวาดภาพเพื่อแสดงออกทางความคิดอย่างบริสุทธิ์” – มาร์เชล ดูชอม

เขาไม่เคยหยุดทดลองดั่งเช่นหัวใจของลัทธิศิลปะเหนือจริงที่เป็นขบถต่อทุกสิ่ง ณ ปัจจุบันกาล ขบถแม้แต่ตัวของเขาเอง เขาจึงไม่หยุดที่จะคิด จะสร้างผลงานใหม่ๆออกมา แมน เรย์ เสียชีวิตในปี 1976 ในวัย 86 ปีที่ปารีส เมืองอันเป็นที่รักของหนุ่มช่างฝันหัวใจขบถจากเพนซิเวเนีย

• 

• 

• 

• 

** เพิ่มเติม ** ถ้าอยากเรียนรู้ผลงานในแต่ละยุคสมัยที่บรรยายความเป็นไปทางความคิดของ แมน เรย์ แล้วล่ะก็… หนังสือภาพ Self-Portrait ของเขา น่าจะเป็นหนังสือรวบรวมผลงานที่บ่งบอกตัวตนของแมน เรย์ ได้ดีที่สุด

แม้ว่าในช่วงยุคหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 เป็นต้นมา อเมริกันจะมีความพยายามผลักดันอย่างหนักในการทำให้ศิลปะภาพถ่าย โดยเฉพาะอย่างยิ่งในงานภาพถ่ายสารคดี ได้กลายเป็นศิลปะของอเมริกันชน โดยมีช่างภาพระดับแนวหน้าเรียงตัวกันสร้างสรรค์ผลงานระดับชั้นครูขึ้นมามากมาย

แต่ในโลกคู่ขนานนั้น.. ก็ยังคงมีช่างภาพจากฝั่งยุโรปคอยสร้างสรรค์ผลงานในแบบเฉพาะตัวของพวกเขาต่อไป ซึ่งในซอกหลืบของวงการศิลปะร่วมสมัยนั้น ยิ่งได้เดินทางค้นหาเข้าไปมากเท่าไหร่..มันก็ยิ่งลึกลับซับซ้อน แปลกใหม่เหมือนเพิ่งเคยเกิดขึ้น แม้ว่ามันจะได้ถูกจัดวางไว้ตรงนั้นมายาวนานแล้วก็ตาม

Bertien Van Manen เธอเกิดในปี 1942 ปีที่สงครามกำลังร้อนระอุ ท่ามกลางครอบครัวคนงานเหมือง และเธอคือช่างภาพชาวดัทช์ที่หลงใหลในงานของ Robert Frank ช่างภาพชาวสวิตเซอร์แลนด์ที่สร้างผลงานภาพถ่ายสารคดีครั้งสำคัญให้กับอเมริกันชน “The Americans” เมื่อปี 1958 แน่นอนว่าเมื่อคุณตกหลุมรักในงานของ Robert Frank คุณย่อมตกหลุมรักในการเดินทาง เสพติดความเจ็บปวดของชีวิตมนุษย์ไปด้วย

Bertien ไม่ได้เริ่มต้นถ่ายภาพมาแต่เด็กเหมือนช่างภาพอาชีพหลายๆคน แต่กว่าจะเริ่มถ่ายภาพเป็นอาชีพก็ล่วงเลยมาในวัย 30 ต้นๆแล้ว และเริ่มต้นด้วยงานภาพถ่ายแฟชั่นเพื่อหาเลี้ยงชีพ จิตวิญญาณแห่งการเดินทางของเธอในแบบ Robert Frank ไม่เคยจางหายไป มันยังคงคุกรุ่นอยู่เสมอท่ามกลางชีวิตอันเรียบง่ายในเนเธอร์แลนด์

เธอเริ่มต้นจากโปรเจคถ่ายภาพผู้อพยพเข้าเนเธอร์แลนด์ สิ่งนั้นจุดประกายความกระหายเรียนรู้ชีวิตที่แปลกแยกแตกต่างกันของผู้คน ดังนั้นเธอจึงตัดสินใจออกเดินทางไปข้ามทวีปไปสู่อเมริกาในปี 1985 จากนั้น…เธอก็ออกไปเดินทางไม่สิ้นสุด จีน รัสเซีย และอื่นๆทั่วโลก

เธอออกเดินทางไปทั่วโลกเพื่อทำโปรเจคภาพถ่ายด้วยกล้องป๊อกแป๊กแสนธรรมดา เพราะมันทำให้เธอทำลายกำแพงของความเป็นมืออาชีพ เหลือไว้เพียงสายตาของมนุษย์ธรรมดาทั่วไปเอาไว้

I will be Wolf คือผลงานแรกของเธอ ก่อนที่จะเดินทางข้ามทวีปไปไกล ภาพขาวดำที่เริ่มต้นถ่ายเมื่อเดือนธันวาคม 1975 ว่าด้วยชีวิตอันแสนธรรมดาในเมืองหลวงของฮังการี ภายใต้การปกครองของโซเวียต ก่อนที่จะถึงยุคที่โลกทั้งโลกถูกเชื่อมถึงกันอย่างง่ายดาย ถ่ายด้วยกล้องแสนธรรมดา ชีวิตคนธรรมดา แต่ว่ามันกลับสะท้อนความรู้สึกของเธอผ่านภาพขาวดำทั้งหมดนั่น

งานช่วงแรกของเธอมักสื่อสารในเชิงสังคม ความไม่เท่าเทียม และเป็นจุดเริ่มต้นที่งานของเธอมักเกี่ยวพันกับบทกวี ดังเช่นผลงาน I will be Wolf ที่ผสมผสานงานบทกวีของศิลปินชาวฮังการีเข้าไว้ด้วย ( ชื่อ I will be Wolf นำมาจากบรรทัดหนึ่งในบทกวี Grief ปี 1929 ของศิลปินที่ชื่อว่า Józef Atilla)

ด้วยความที่ Bertien ทำงานถ่ายภาพแฟชั่นมาก่อน สิ่งที่เป็นจุดเด่นในการสื่อสารของเธอคือการเข้าใกล้ Subject ได้พอดีๆ ไม่ใกล้เกินไปและไม่ห่างเกินไป ทิ้งระยะการใช้ชีวิตของผู้คนเหล่านั้นมากพอให้ผู้ชมได้เห็น แต่ก็ใกล้พอจะซึมซับอารมณ์ของผู้คนเหล่านั้นเช่นกัน

อนึ่ง.. หนังสือภาพ I will be Wolf ถูกตีพิมพ์ในปี 2018 และได้รับเลือกเข้ารอบสุดท้ายในรายการ Arles Book Prize 2018

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• ความเดิม ตอนที่ 1
• ความเดิม ตอนที่ 2

หลังสงครามโลกครั้งที่ 2 อเมริกาผงาดขึ้นมาเป็นผู้นำของโลกโดยปริยาย การต่อสู้เชิงวัฒนธรรมร่วมสมัยก็พลอยจะได้ผลประโยชน์ร่วมไปด้วย เดิมทีที่ในยุคก่อนนั้นยุโรปเป็นศูนย์กลางของศิลปะโลกมายาวนาน นับตั้งแต่สงครามก่อเกิด ไม่ได้ทำให้เพียงตึกราบ้านช่อง ผู้คนล้มตาย หรือเศรษฐกิจพังทะลายได้เท่านั้น แต่การพยายามเอาชนะทางศิลปะของโลกใหม่อย่างอเมริกาตลอดช่วงครึ่งศตวรรษแรกก็สัมฤทธิ์ผลอย่างชัดเจนตามมาด้วย

แม้ MoMA จะเป็นตัวแทนนักแข่งศิลปะโลกจากอเมริกาที่ชัดเจนที่สุด พวกเขาต้องเอาชนะคู่แข่งเจ้าเหรียญทองหลายร้อยสมัย ทั้ง ภาพวาด (Painting) , งานปั้น (Sculpture) ฯลฯ จากยุโรป โดยอาศัยอาวุธสมัยใหม่ที่สุดคือ ศิลปะภาพถ่าย (Photography) เข้าท้าชิง แต่กระนั้นการเมืองภายในของ MoMA เองก็เป็นอุปสรรคของการพัฒนาไปด้วยเช่นกัน กว่าแนวทางที่ได้ชื่อว่า Contemporary Art จะส่องแสงเจิดจรัสขึ้นมาในโลก ก็ล่วงเลยมาถึงยุค 1960s

กลับมาในส่วนของแผนกภาพถ่ายของ MoMA ในปี 1962 หลังการทำงานหน้าที่สำคัญของ Edward Steichen กว่า 15 ปี เขาปั้นช่างภาพหน้าใหม่ให้กับวงการอย่าง Robert Frank, Elliott Erwitt, Harry Callahan, Todd Webb, W.Eugene Smith , Esther Bubley และ Lucien Clergue ให้เจิดจรัสในโลกศิลปะช่วงทศวรรษที่ 50 ไปแล้ว ก็ได้เวลาที่เขาขอลงจากตำแหน่งแม่ทัพของทีมที่ดุเดือดที่สุดในวงการศิลปะยุคใหม่

การวางตัวตายตัวแทนจึงไม่ใช่เรื่องขอไปทีสำหรับ Steichen แต่มันคือการวางรากฐานสำคัญของชัยชนะทางศิลปะภาพถ่ายของอเมริกาต่อไปอีกยาวนาน แน่นอนว่าเขามีคนที่อยู่ในใจแล้ว นั่นคือ John Szarkowski (จอห์น ชาร์คอฟสกี) ช่างภาพหนุ่มไฟแรงที่กวาดรางวัลมามากมาย ขณะนั้น John อายุได้ 36 ปี กำลังเป็นคนหนุ่มไฟแรง หัวก้าวหน้าทางศิลปะ และผลงานหนังสือภาพที่เขาตีพิมพ์เอง 2 เล่ม “The Idea of Louis Sullivan” (1956) และ “The Face of Minnesota” (1958) ก็ได้รับผลตอบรับอย่างดีถึงกับเคยขึ้น Best-seller ของ The New York Times อยู่หลายสัปดาห์

John Szarkowski มีแนวทางที่แตกต่างไปจากช่างภาพในยุคนั้นที่มักมองสิ่งต่างๆที่พัฒนาจากงาน Painting เป็นหลัก ความงดงามที่เหมือนจิตรกรรม ในขณะที่ John มองอะไรที่ค่อนข้างเป็นงาน Fine Art ที่แสดงอัตลักษณ์ของศิลปินออกมา เน้นแรงขับจากความรู้สึกข้างในตัวตนมากกว่าความงามตามทฤษฏีศิลปะทั่วไป

พูดง่ายๆคือ John ค่อนข้างเบื่อหน่ายกับงานศิลปะที่สื่อสารออกมาโต้งๆ โดยไม่ผ่านมุมมองส่วนตัวของศิลปิน จะเรียกว่าตรงข้ามกับ Steichen ที่มองคอนเซปใหญ่ๆ ไกลๆ เช่น The Family of Man ที่เป็นงานนิทรรศการระดับ World Concept จนทำให้ MoMA มีคนเข้ามาชมหลายล้านคน แต่ความแตกต่าง ตรงข้ามระหว่างเขาทั้งสองคนนั้นก็ไม่ใช่เรื่องเกินคาดเดาอะไรของ Steichen เลย เพราะความแตกต่างนั่นต่างหาก..ที่เขามองเห็นและวาดหวังจะให้ John เปลี่ยนแปลง MoMA แบบสุดโต่งอยู่แล้ว

John เคยพูดถึงหน้าที่ที่เขารับมอบหมายต่อจาก Steichen ว่า “เราสองคนอาจจะรับผิดชอบงานในตำแหน่งเดียวกัน แต่มันเป็นช่วงยุคสมัย ช่วงเวลาที่ต่างกันมาก ซึ่งนั่นก็หมายความว่า งานของผมกับเขา..มันก็แทบจะไม่ได้เหมือนกันหรอก”

ถ้าจะนำเอาคำพูดที่อมตะใดๆมาอธิบายตัวตน John Szarkowski ต่อการรับผิดชอบงานใน MoMA ของเขา ก็คงต้องใช้ประโยคที่ว่า “ถูกคน ถูกที่ ถูกเวลา” เพราะในขณะที่ Steichen นำพา MoMA ไปถึงขีดสุดของโลกศิลปะภาพถ่าย และเขาเองก็รู้ตัวว่าเริ่มแก่เกินไปจะนำพา MoMA ให้โต้คลื่นลมคลื่นน้ำลูกโตแห่งยุคสมัยได้ การมองเห็นมุมมองที่แตกต่างในตัว John Szarkowski จึงนับว่าเป็นการตัดสินใจที่แหลมคมยิ่ง

ความแตกต่างระหว่าง John Szarkowski และ Edward Steichen อีกจุดหนึ่งที่สำคัญ นั่นคือ John มีวาทศิลป์ในการบรรยายถึงคอนเซปของงานแต่ละงาน ซึ่งเขาได้นำพาเอาโลกของภาพถ่าย ผสมกลมกลืนไปกับงานศิลปะเชิงภาพอื่นๆ (Visual Arts) อันเป็นการอธิบายศิลปะร่วมสมัย (Contemporary Art) ให้คนทั่วไปได้รู้จักและเข้าใจ ซึ่งต้องอาศัยความอดทนและมุ่งมั่นต่อการอธิบายสิ่งที่จับต้องไม่ได้เหล่านี้

สิ่งแรกๆที่ John Szarkowski ตัดสินใจปรับเปลี่ยนทิศทางของ MoMA เมื่อเข้ามารับตำแหน่งนั่นคือ การปรับลดจำนวนนิทรรศการภาพที่ออกแนวศิลปะเชิงวิชาการจนเกินไป แล้วแทนที่ด้วยงานที่ศิลปินมีแนวทางส่วนตัว มีความปัจเจก ซึ่งมันก็แสดงออกมาอย่างชัดเจนตั้งแต่งานนิทรรศการแรกที่เขาจัด นั่นคือ Five Unrelated Photographers แค่ชื่อนิทรรศการก็บ่งบอกถึงความต้องการของเขาอย่างแจ่มแจ้งแล้ว ช่างภาพอเมริกันทั้ง 5 คน กับงานที่ไม่มีเนื้อหาหรือความหมายต่อการเชื่อมโยงกันใดๆกันทั้งสิ้น ไม่มีธีมหลัก ไม่มีสิ่งที่ต้องพูดเกี่ยวกัน

ในทางกลับกัน ความเป็นอิสระของศิลปิน คือเนื้อหาสำคัญที่ John Szarkowski ต้องการจากช่างภาพทั้ง 5 อันได้แก่ Ken Heyman , George Krause , Jerome Liebling , Minor White และ Garry Winogrand

ปี 1966 John ประกาศรับงานของช่างภาพหน้าใหม่เพื่อทำนิทรรศการครั้งสำคัญ งานนิทรรศการนี้มองหาช่างภาพหน้าใหม่ที่มุ่งมั่นในงานภาพถ่าย “สารคดี” โดยเป็นผลงานที่ไม่จำเป็นต้องพูดเรื่องใหญ่โต เรื่องปฏิวัติสังคม เรื่องระดับชาติอะไร แต่เพียงแค่มีมุมมองส่วนตัว ซึ่งเป็นแนวคิดที่ใหม่มากในเวลานั้น

การเปิดรับแนวทางและสไตล์ใหม่ๆของ John Szarkowski ที่จับต้องได้มากอีกอย่างหนึ่งนั่นคือคำว่า “Snapshot” ถูกยอมรับอย่างเป็นทางการในยุคสมัยของเขา มันถูกบัญญัติในหมู่ผู้สนใจงานศิลปะภาพถ่ายร่วมสมัยว่า คือการสื่อสารทางศิลปะภาพถ่ายผ่านมุมมองของ “มนุษย์” ทั่วไป. John กล่าวว่า “ช่างภาพในยุคสมัยใหม่ ต่างนำพางานสารคดีไปสู่ความเป็นตัวเองมากขึ้น สารคดีไม่ได้ถูกผลิตขึ้นเพื่อปฏิรูปชีวิต แต่เพื่อให้เราได้รู้จักชีวิต”

และมุมมองของ “มนุษย์” ทั่วไปที่ทำให้เราได้รู้จักชีวิตนั้น ก็กลายเป็นผลงานของช่างภาพอย่าง Diane Arbus , Lee Friedlander และ Gary Winogrand ช่างภาพสารคดีหน้าใหม่ที่กำลังจะพาโลกของภาพถ่ายไปสู่หมุดหมายครั้งใหญ่ ภายใต้นิทรรศการที่ชื่อว่า “New Documents”

New Documents เป็นนิทรรศการภาพในตำนานวงการศิลปะยุคใหม่นิทรรศการหนึ่ง เพราะมันทำให้โลกได้รู้จักกับช่างภาพหน้าใหม่ทั้ง 3 ที่ได้เปลี่ยนโลกของการถ่ายภาพร่วมสมัยให้หลุดไปจากกรอบเดิมอย่างที่ไม่เคยมีมาก่อน กล่าวได้ว่า แนวทางการถ่ายภาพร่วมสมัย โดยเฉพาะแบบอเมริกันนั้นชัดเจนที่สุดจากจุดนี้ (รวมไปถึงการถ่ายภาพสตรีทในปัจจุบันด้วยเช่นกัน)

รอยต่อแห่งงานภาพสารคดียุคเก่าและยุคใหม่ มาบรรจบกันในยุคของ John Szarkowski อย่างมีนัยนะ เขาเป็นผู้นำพางานของ Eugène Atget บุคคลที่เป็นต้นน้ำของงานสารคดีและงานภาพสตรีทที่ถูกลืมเลือนมาครึ่งศตวรรษ John ตอบรับการนำเสนองาน Atget ของ Berenice Abbott ผู้ซึ่งต่อสู้ ผลักดันงานของ Atget มาตั้งแต่เขาเสียชีวิตไปเมื่อปี 1927 จนปี 1968 การพยายามนั้นก็เป็นผลสำเร็จ ผู้คนทั่วโลกได้รับรู้ผลงานระดับมาสเตอร์พีชของ Eugène Atget

รวมถึงการเสียชีวิตของ Walker Evans ในปี 1975 ผู้ซึ่งถือได้ว่าเป็นนักปฏิวัติวงการภาพถ่ายสารคดีแห่งยุคสมัย (และเขาคือคนที่ได้รับอิทธิพลจากงานของ Eugène Atget มาตั้งแต่ Atget เสียชีวิตใหม่ๆ)

ความก้าวหน้าในงานภาพถ่ายสารคดีอีกก้าวที่ John นำพาไปอย่างเห็นได้ชัดนั่นคือ การนำเสนอผลงานภาพถ่ายสารคดีที่เป็นภาพสี ในปัจจุบันอาจจะเป็นเรื่องธรรมดาเกินจะหยั่งถึงว่า เหตุใด? ภาพถ่ายสีจึงเป็นเรื่องใหม่ในงานสารคดี? นั่นเพราะภาพลักษณ์ของงานภาพถ่ายสารคดีคือความจริงจัง ความเป็นมืออาชีพอย่างมาก ซึ่ง ณ เวลานั้น การถ่ายภาพสีเป็นเรื่องของงานโฆษณา งานในสตูดิโอ ดูเป็นความขัดแย้ง ไปกันไม่ได้เชิงภาพลักษณ์ของงาน

แต่ในท้ายที่สุด John ก็ได้พาเอางานของ Ernst Haas , Helen Levitt และแน่นอนที่สุด.. William Eggleston เจ้าพ่อแห่งการถ่ายภาพสีในโลกศิลปะร่วมสมัย ซึ่งเราจะพูดถึงกันในตอนถัดไป (ถ้ามีโอกาสเขียนต่ออีก)

ในช่วงประมาณ 5 ปีที่แล้ว ที่เราได้หันมาถ่ายภาพด้วยกล้องฟิล์มอย่างจริงจัง การได้ดูงานของ  W.Eugene Smith เป็นสิ่งที่กระทบใจเป็นอย่างมาก ซึ่ง ณ เวลานั้น แม้ว่าจะยังไม่ได้พินิจพิเคราะห์ลงไปว่าเหตุผลใดที่งานของ Smith ถึงได้มีพลังมากมายนัก ทั้งๆที่ส่วนใหญ่ก็เป็นภาพผู้คนเหมือนเช่นช่างภาพคนอื่นๆทั่วไป

เมื่อปีก่อน (2018) เราได้มีโอกาสไปชมนิทรรศการภาพถ่ายที่ชื่อว่า “A Life in Photography” ของ W.Eugene Smith ที่โตเกียว อีกครั้ง..ที่งานของเขาได้ทำหน้าที่ส่งพลังงานบางอย่างให้กับเรา และมันยิ่งทรงพลังเป็นอย่างมาก เมื่อได้ชมผ่านงานปริ๊นท์ขนาดใหญ่

งานส่วนใหญ่ของเขา มักเป็นงานภาพชุดแบบ Photo Essay หรือความเรียงด้วยภาพ มีแก่นเป็นเรื่องราวสักเรื่องหนึ่งที่จะถูกเล่าผ่านภาพชุดหลายๆภาพเรียงกัน ผลงานตั้งแต่ช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 เป็นต้นไป โดยเฉพาะผลงานในนิตยสาร Life ถือว่าเป็นผลงานสร้างชื่อมากมาย บรรยากาศอันน่าหดหู่ หม่นหมอง มืดหม่น แต่เราอาจพบเห็นความหวังอันริบหรี่ บางเบา ที่ได้ส่องผ่านออกมาผ่านสายตาของมนุษย์สักคู่หนึ่ง นั่นอาจจะเรียกว่าเป็นเสน่ห์ในงานของเขาก็เป็นได้

ปี 1948 ผลงานที่ชื่อว่า “Country Doctor” หรือ หมอบ้านนอก อันว่าด้วยเรื่องของคุณหมอ Earnest Ceriani ที่เป็นหมอ “เพียงคนเดียว” ที่ทำการดูแลผู้คนละแวก Kremmling รัฐ Colorado ราวๆ 2,000 คนอันห่างไกลจากความเจริญทั้งมวล รวมถึงโรงพยาบาลใหญ่ที่ต้องเดินทางออกไปถึง 115 ไมล์ เรื่องราวทั้งหมดถูกตีแผ่ผ่านความยากลำบากและทุกข์เข็นของทั้งหมอและชาวบ้านเมื่อยามเจ็บป่วย เป็นการตีแผ่ความขาดแคลนสาธารณสุขที่ดีของอเมริกาในยุคกลางศตวรรษที่ 20 ไปสู่สายตาผู้คนผ่านนิตยสาร Life อันถือว่าเป็นสื่อที่ทรงพลังอย่างมากในยุคนั้น

ภาพระหว่างการเดินเท้าไปหาชาวบ้านเพื่อรักษา ด้วยสีหน้าที่เต็มไปด้วยความกังวล ท่ามกลางเมฆหมอกที่หม่นราวกับกำลังบรรยายความรู้สึกภายในหัวสมองของคุณหมอออกมา นี่น่าจะเป็นภาพแรกที่เราได้รู้จักกับผลงานของ Eugene Smith แม้ว่าจะยังไม่รู้เรื่องราวเกี่ยวกับภาพนี้ แต่มันก็ดึงดูดให้เราตามหาเรื่องราวทั้งหมดของคนในภาพ

หรือภาพที่คุณหมอกำลังรักษาเด็กน้อยที่ถูกม้าดีดเข้าที่บริเวณตา แต่คุณหมอก็ทำได้เพียงเย็บแผลนั้นและต้องบอกให้ครอบครัวทราบว่า เด็กน้อยได้เสียดวงตานั้นไปแล้ว ที่แย่ไปกว่านั้น..เธอจำเป็นต้องเดินทางไกลไปที่ตัวเมือง Denver ที่ห่างออกไปเป็นร้อยไมล์ เพื่อผ่าตัดเอาตาที่เสียออกไปด้วย

ทั้งภาพชุดและบทความนั้น เขาใช้เวลาเกือบเดือนเก็บเกี่ยวทุกเรื่องราวที่เข้าไปสั่นสะเทือนใจผู้คนอเมริกาอย่างมาก และแม้ว่าจะผ่านไปถึงกว่า 70 ปีแล้ว สายตาในแต่ละภาพของคุณหมอ Ceriani ก็ยังเจ็บปวดไม่เคยสร่างซาและจางหายไป

อีกโปรเจคที่น่าสนใจ หลายๆคนพูดว่านี่คือ Masterpiece ของเขาด้วยซ้ำไป และผู้คนมักจะเห็นภาพของ Smith จากในชุดนี้บ่อยครั้ง นั่นคือภาพชุด “Pittsburgh” (1955-1956)  ความสำคัญของโปรเจคนี้ มันเริ่มต้นตั้งแต่ต้นทางที่ Smith ตัดสินใจลาออกจากนิตยสาร Life เพราะทางนิตยสารไม่เห็นด้วยกับวิธีการเสนอผลงานของเขา ความขัดแย้งนั้น ทำให้เขาตัดสินใจเดินออกมาจากที่นั่น

Smith ไปที่ Pittsburgh อย่างสิ้นหวัง ดั่งความมืดหม่นในผลงานของเขา แม้ว่าปีนั้นจะเป็นปีแรกที่เขาได้เข้าร่วมกับเอเจนซี่ Magnum แต่เขาไม่มีทั้งงาน ทั้งเงิน แถมยังดื่มเหล้าอย่างหนัก ลูกป่วย ครอบครัวแตกแยก แม่ตาย มันเป็นห้วงเวลาที่เลวร้ายที่สุดในชีวิต และที่นี่เป็นเพียงความหวังสุดท้ายของเขา

Pittsburgh หรือเรียกกันว่า เมืองแห่งอุตสาหกรรมเหล็ก โชคเข้าข้าง Smith เมื่อ Stefan Lorant อดีตบรรณาธิการของนิตยสารชื่อดังของเยอรมัน ได้จ้างเขาถ่ายงานเพื่อทำหนังสือฉลองครบรอบ 200 ปีของเมือง Pittsburgh ด้วยเวลา 2-3 อาทิตย์ในการถ่ายตามบรีฟคร่าวๆของ Lorant เพื่อนำเสนอมุมมองต่อเมืองที่เปลี่ยนไปของ Pittsbergh ยุคใหม่ มันทำให้ต่ออายุชีวิตของ Smith ออกไป และนำมาซึ่งผลงานอันคลาสสิคอีกชิ้นของเขา

Lorant เคยสัมภาษณ์เอาไว้ว่า จริงๆแล้วงานชิ้นนี้เขาตั้งใจจะว่าจ้าง Elliot Erwitt ก่อนเป็นคนแรก แต่ก็นั่นแหล่ะ… สายลมแห่งโชคชะตามักพาไปสู่การเปลี่ยนแปลงในชีวิตของบางคน เฉกเช่นที่ได้เปลี่ยนแปลง Eugene Smith ไปตลอดกาล

งานภาพชุด Pittsburgh ได้พูดถึงการเปลี่ยนแปลงของเมืองที่ใหญ่เป็นอันดับ 12 ของอเมริกา การแสดงออกซึ่งความย้อนแย้งของชีวิตในเมืองนี้ ด้วยการเจริญเติบโตทางอุตสาหกรรมมากมาย ก่อให้เกิดการขยายตัวของสังคม แต่ในขณะเดียวกันมันก็เปลี่ยวเหงา อ้างว้าง เต็มไปด้วยเกลียดชัง แต่ถูกโอบอุ้มด้วยความรัก ในขณะที่ตึกราเจริญงอกงาม ก็ผุพังเน่าสลายไปกับโลกอุตสาหกรรม

Eugene Smith ใช้เวลา 2-3 อาทิตย์แรกตามบรีฟงานที่ว่าไว้ แต่สุดท้าย..เขาก็ไม่พึงพอใจกับผลงานของเขาเลย จนเวลาเนิ่นนานออกไปถึง 1 ปีเต็ม ภาพกว่า 1,700 ภาพ นำมาคัดสรร เล่าเรียงใหม่จนกลายเป็นงานชิ้นประวัติศาสตร์ของเขาอีกครั้ง

งานอีกโปรเจคที่อยากพูดถึง ซึ่งนับเป็นงานชิ้นสุดท้ายของ Eugene Smith และมันเป็นงานที่ป่าวประกาศออกไปทั่วโลกถึงการมีอยู่ของปีศาจร้าย “Minamata” (1971-1973) อีกครั้งที่เขาบรรยายความหม่นหมอง มืดหม่นของมนุษย์ออกมาเป็นภาพถ่าย ผ่านสายตาแห่งความหวังอันริบหรี่

เหตุการณ์อันเลวร้ายเริ่มขึ้นในปี 1956 เมื่อโรงงานอุตสาหกรรม Chisso Corporationในเมืองเล็กๆที่ชื่อว่า Minamata ส่วนหนึ่งของ Kyushu ประเทศญี่ปุ่นเริ่มปล่อยน้ำเสียที่ปนเปื้อนสารปรอทลงสู่ทะเลมาอย่างยาวนาน ปีศาจร้ายเริ่มไหลผ่านจากน้ำมือมนุษย์ สู่น้ำทะเล จากน้ำทะเล สู่ปลาอันเป็นอาหารของคนทั้งเมือง จากปลา..จึงย้อนกลับเข้าสู่สายธารเลือดของมนุษย์ด้วยกัน ผลของมันเริ่มงอกเงย ความเลวร้ายเข้าปกคลุมเมืองทั้งเมือง ผู้คนนับพันเริ่มล้มป่วยอย่างรุนแรง บ้างก็ตาบอด บ้างก็หูหนวก บ้างก็เสียขา เสียแขน จนกลายเป็นโรคที่รู้จักกันในชื่อว่า “มินามาตะ”

Eugene Smith พาภรรยาคนที่สอง Aileen Mioko Smith ลูกครึ่งอเมริกัน-ญี่ปุ่น มาด้วยกันที่เมืองนี้เพื่อทำงานชิ้นนี้ ความตั้งใจแรกที่เขาจะใช้เวลาราวๆ 3 เดือนในการเก็บเกี่ยวเรื่องราวทั้งหมด แต่มันก็เริ่มยาวนานขึ้นๆ จากเดือนเป็นปี จากปีก็นำพาทั้งคู่ยาวถึง 3 ปีในเมืองที่เขาเป็นคนแปลกถิ่นนั้น จนกลายเป็นส่วนหนึ่งของชุมชนและส่วนหนึ่งในการต่อสู้กับทั้งภาครัฐและเอกชน

ปี 1972 นิตยสาร Life ตีพิมพ์ภาพอันทรงพลังของ Smith เป็นการประกาศให้โลกได้รับรู้เป็นครั้งแรกถึงปีศาจร้ายที่เกาะกินผู้คนตาดำๆนับพันๆชีวิตบนเกาะแห่งนี้ แต่นั่น..ก็ไม่ได้ทำให้มีผลอะไรมากในพื้นที่ที่เกิดผลร้าย และแม้ว่า Smith จะเอาตัวเข้าไปพัวพันมากถึงเป็นส่วนหนึ่งในการต่อสู้ร่วมกับชาวบ้านแล้วก็ตาม กลับยิ่งมีผลร้ายต่อตัว Smith เองที่ถูกจับจ้องจากผู้มีอิทธิพล หมายจะเอาชีวิตเขา

จนถึงปัจจุบันนี้ ผลจากการกระทำนั้น ยังคงส่งผลจากผู้ป่วยรุ่นหนึ่งสู่รุ่นหนึ่ง กว่า 40 ปี รัฐบาลและโรงงาน Chisso มีการรับผิดชอบต่อเหตุการณ์นั้นน้อยมาก แม้ว่าจะเป็นเหตุการณ์ที่โลกทั้งโลกได้รับรู้ก็ตาม

( มีการประกาศในปลายปี 2018 จะมีการสร้างภาพยนตร์ที่มี W.Eugene Smith เป็นตัวเอก และดำเนินเรื่องผ่านช่วงเวลาที่เกิดเหตุการณ์โรค Minamata โดยมี Johny Depp แสดงเป็น W.Eugene Smith )

งาน Photo Essay ของ Eugene Smith ทั้ง 3 งานนี้เป็นเพียงส่วนเสี้ยวหนึ่งของผลงานอันยิ่งใหญ่ของเขา พวกมันบอกเล่าอะไร สอนอะไรเราบ้างในเชิงศิลปะ?

สิ่งที่เราจับต้องได้เสมอๆ ซึ่งโดดเด่นอย่างมากในงานภาพของ Smith นั้น คือการที่เขาได้จับเอาจังหวะของ “สีหน้า” (Expression) และ “ท่าที” (Reaction) ในเสี้ยววินาทีที่ Subject นั้นบอกเล่าความในใจของพวกเขาออกมาจนหมดเปลือก ผ่านภาษากายที่โต้ตอบกลับต่อเรื่องราว ณ เวลานั้น โดยไม่จำเป็นต้องใช้คำพูดใดๆอธิบายความรู้สึก ดั่งนักสืบที่ขุดเค้นเอาความจริงที่อยู่ลึกเข้าไปในหัวใจอันอ้างว้าง ให้ปรากฏออกมาในเฟรมภาพเพียงเฟรมเดียว

สิ่งสำคัญอีกอย่างหนึ่งที่เราได้บอกเอาไว้ในทั้ง 3 โปรเจคของเขา นั่นคือ “เวลา” เมื่อสิ่งที่เขาต้องการนั้น เป็นการแสดงออกจากข้างในที่แท้จริง ปฏิกิริยาที่เกิดจากเรื่องราวนั้นๆที่เขาสนใจ มันไม่ใช่การโพสท่าทาง (Posing) แต่มันคือการแสดงออกของมนุษย์ที่ไม่มีใครสามารถกำกับมันได้ “เวลา” จึงเป็นปัจจัยสำคัญที่ไม่มีใครบอกได้ว่าเขาต้องใช้มันสักเท่าไหร่? และมีเพียง Smith เท่านั้นที่กลมกลืนเป็นส่วนหนึ่ง เฝ้าสังเกตและเก็บเกี่ยวเสี้ยววินาทีที่เขาต้องการออกมาให้ได้เท่านั้น

ถ้าให้พูดถึงงานภาพชุดประเภท Family Project ในโลกนี้ที่ดีๆ คงหยิบยกมาพูดกันได้ไม่รู้จบ แม้ว่ามันดูเป็นงานที่ Personal เอามากๆ แต่ถึงกระนั้นก็กลับเป็นงานที่คนทั่วไปสัมผัสมันได้ง่ายด้วยเช่นกัน เพราะเป็นเรื่องใกล้ตัวสามารถเชื่อมโยงกับชีวิตตัวเองไม่ทางใดก็ทางหนึ่ง

ในแง่ของวัฒนธรรมทั้งโลกฝั่งตะวันตกและฝั่งตะวันออก ก็ยิ่งทำให้เห็นความแตกต่างในความสัมพันธ์ระหว่างคนในครอบครัว งานฝั่งตะวันออกมักจะโดนใจเราๆซึ่งเป็นคนเอเชียได้ง่ายดายกว่ามาก แต่งานในฝั่งตะวันตกก็ใช่ว่าจะไม่มีงานที่ “Touch” คนหัวดำอย่างเราๆกันเลยเสียทีเดียว

ปี 1992 เป็นครั้งแรกของงานที่ชื่อว่า “Pictures of home” ของ Larry Sultan ถูกตีพิมพ์ มันขายหมดไปอย่างรวดเร็วพร้อมคำชมล้นหลาม และก็กลายเป็นงานโฟโต้ขึ้นหิ้งที่ถูกพูดถึงเสมอมา แม้ว่าเขาจะเสียชีวิตไปแล้วเมื่อปี 2009

25 ปีนับจากการตีพิมพ์ครั้งแรก ภรรยาของ Larry ได้ให้ทางสำนักพิมพ์ MACK ตีพิมพ์ Pictures of home อีกครั้ง นับเป็นครั้งที่สองที่ถูกตีพิมพ์ หลังการรอคอยจากแฟนๆมายาวนาน

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Edition นี้มันถูกเรียบเรียงใหม่ด้วยการผสมผสานด้วยสื่อที่หลากหลาย ตั้งแต่บทความ บทสัมภาษณ์ งานภาพถ่ายของเขาเอง และโดยเฉพาะอย่างยิ่ง ฟุตเทตจากหนังครอบครัวที่ถูกถ่ายโดยพ่อของ Larry ซึ่งถูกใส่เข้ามาเพิ่มเติมเพื่ออธิบายเรื่องราวต่างๆของครอบครัว Sulton ให้ชัดเจนที่สุดตามแรงบันดาลใจแรกของ Larry เอง

ณ บ้านพัก Desert Community ใกล้ย่านปาล์มสปริงส์ บ้านพักหลังเกษียณของพ่อและแม่ของ Larry อันเป็นจุดกำเนิดของงานชุดนี้ เขาเริ่มโปรเจคนี้ตั้งแต่ปี 1982 ครั้งที่เขาไปเยี่ยมพ่อแม่ที่นั่น ในค่ำคืนนั้นแทนที่พวกเขาจะนั่งดูหนังที่เช่ามาด้วยกัน แต่พวกเขากลับค้นเอาฟุตเทตเก่าๆของครอบครัวที่ถ่ายกันไว้ออกมาดู ซึ่งไม่ได้เห็นกันมานานหลายปีดีดัก

ฟุตเทต 30 ปีที่ถูกบันทึกเอาไว้ ช่างดูเต็มไปด้วยความหวัง มันอัศจรรย์กว่าความเป็นจริงของชีวิต ทำให้เขาเริ่มคิดถึงโปรเจคที่มีพ่อแม่ของเขาอยู่ในนั้น ในวัย 30 กลางๆและสถานภาพความสัมพันธ์อันยาวนานนั้นทั้งรู้สึกปลอดภัย อุ่นใจเมื่อเขาได้อยู่กับพ่อแม่อีกครั้ง เขาจึงเริ่มคิดว่า ที่ใด? ที่เขาจะเริ่มโปรเจคนี้ดี และแน่นอน…ว่ามันต้องเป็นบ้านพักย่านปาล์มสปริงส์นี้

“แกถ่ายรูปไปเป็น 20-30 ม้วน เพื่อรูปที่แกชอบรูปสองรูป มันไม่ทำให้แกลำบากใจเหรอ?” “ไม่เลยครับ ผมชอบถ่ายภาพ แม้ว่าส่วนใหญ่จะได้รูปแย่ๆก็ตาม” Larry ตอบพ่อของเขาไป

• 

• 

• 

• 

• 

• 

ประเด็นจริงๆแล้วรูปส่วนใหญ่ที่ Larry เลือก มักจะเป็นตัวสร้างความปวดหัวซะมากกว่ารูปที่ทิ้งซะอีก เพราะเขากลัวว่ารูปเหล่านี้จะทำให้พ่อรู้สึกไม่โอเค ครั้งหนึ่ง Larry เคยถ่ายภาพแม่ ซึ่งมันก็เป็นภาพธรรมดาๆ ภาพที่แม่คืออยู่ที่ประตูกระจกเลื่อน และถือถาดเงินที่ใส่ไก่งวงไว้ด้วย พ่อหาว่าเขาถ่ายภาพที่ไม่ค่อยจะเห็นแม่เลย นั่นทำให้พวกเขาเถียงกัน ในสถานะที่ต่างกัน นี่คือแม่ของ Larry ในขณะเดียวกันก็เป็นภรรยาของพ่อ Larry

“แกทำให้พ่อและแม่ดูแก่กว่าที่เรารู้สึกกัน” พ่อของเขาบอกอย่างนั้น

มันเต็มไปด้วยอารมณ์ที่หลากหลายแบบไม่ต้องชี้ชวนไปในทิศทางใดทิศทางหนึ่ง ไม่ว่าจะความตลกร้ายเล็กๆที่แสดงออกในการพูดของพ่อเขา “รูปพวกนี้มันก็แค่ภาพที่แกอยากให้พ่อกับแม่เป็น มันใช่พ่อกับแม่จริงๆซะที่ไหนล่ะ” หรือสายสัมพันธ์ในครอบครัวที่มีต่อกันอย่างลึกซึ้ง เช่น Larry เคยพูดถึงภาพหนึ่งที่เขาได้ถ่ายขณะที่แม่ของเขาหลับอยู่ มันเป็นซีนที่เขาอยากได้ และก็ตื่นเต้นอยู่ตลอดว่าแม่จะตื่นซะก่อน ซึ่งจริงๆแล้วแม่ก็ไม่ได้หลับจริงๆหรอก ทั้งเขาและแม่ ต่างก็เก็บความลับซึ่งกันและกันไว้ประหนึ่งผู้ร่วมงานที่ดี

ในช่วงเวลานั้น Larry พยายามทำความรู้จักครอบครัวตัวเองอีกครั้ง ผ่านมุมมองในวัยกลางคนนั้น กับพ่อแม่ของเขาในบั้นปลายชีวิต เขาย้อนกลับไปพูดคุยกับพ่อแม่ถึงชีวิตวัยเด็ก การพบรัก งาน การเดินทางของชีวิต และภาพถ่ายเก่าๆ

ในความเป็นผู้ชายด้วยกันระหว่างเขาและพ่อ การย้อนกลับไปค้นหาอดีตของครอบครัว มันอดไม่ได้ที่จะเปรียบเทียบชีวิตตัวเองและพ่อของเขา จริงๆแล้วมันก็ไม่เชิงเปรียบเทียบเสียทีเดียว แต่มันเหมือนเขาได้ดูตัวเองในตอนที่พ่ออายุเท่าเขา แม้ว่าบริบทของสังคมยุค ’60s และ ’90s จะแตกต่างกันอย่างสิ้นเชิง ขณะที่ Larry เพิ่งจะมีลูกคนแรก แต่พ่อของเขาปาเข้าไป 3 คนแล้วเป็นต้น

นอกจากคนดูจะได้รู้จักครอบครัว Sultan ประหนึ่งงานสารคดีแล้ว เรายังได้เข้าใจวิธีการทำงานของ Larry ผ่านการจดบันทึก ร่างไอเดียและปากคำของเขาเอง นั่นทำให้ยิ่งเข้าใจความรู้สึกต่อผลงาน Pictures from home อย่างละเอียด แตกต่างไปจาก Edition แรก หรือกับหลายๆงานหลายๆศิลปินที่ไม่มีบทความหรือคำอธิบายอะไรมากนัก หรือมีเพียงถ้อยคำที่คนดู ซึ่งเป็นคนนอกจะตีความไปต่างๆนานา

“ผมตระหนักได้ว่า เหนือกว่าฟิล์มที่ถ่ายไปทั้งหมด ภาพดีๆที่เลือกเอาไว้ , ความต้องการต่องานของผมและความหมายที่ไม่ชัดเจนในงาน มันเป็นแรงปรารถนาที่จะถ่ายภาพอย่างแท้จริง ผมอยากจะหยุดเวลาให้พ่อและแม่ได้อยู่แบบนี้ ตลอดไป”  จากครั้งหนึ่ง Larry เคยพูดถึงงานของเขาไว้ และแน่นอน.. มันได้เป็นเช่นนั้นไปแล้ว